حیات طبیعت به آب وابسته و کشور ما درگیر خشکسالی است. چشم‌انداز بحران آب، علاوه بر مناطق پرجمعیت و آب‌بَر صنعتی در مرکز کشور، در استان‌هایی مانند گرگان و چارمحال و بختیاری نیز رخ نموده است.

تعرض به خطوط انتقال آب در نواحی مرکزی کشور که بیش از سایر مناطق درگیر کم‌آبی هستند، از دید بسیاری از ناظران از تازه‌ترین نمودهای جدی شدن این مساله است.

اهمیت این موضوع سبب شده پژوهش‌های گوناگونی با تمرکز بر کم‌آبی و پیامدهای آن در مناطق مختلف کشور صورت گیرد؛ پژوهش‌هایی که گزیده‌ای از تازه‌ترین آن‌ها را در ادامه می‌خوانید:

تغییرات اقلیمی و خشکسالی منابع آبی گرگان را تهدید می‌کند

خشکسالی یکی از چالش‌های اساسی در مدیریت منابع آب است که به‌ ویژه در مناطقی با وابستگی زیاد به منابع زیرزمینی، اثرات قابل‌ توجهی بر فقر آبی دارد. در شهرستان گرگان، تغییرات اقلیمی، افزایش جمعیت و مصرف بی‌رویه آب، فشار بر منابع آبی را افزایش داده است. برای ارزیابی وضعیت فقر آبی و تأثیر خشکسالی بر آن، شاخص فقر آبی (WPI) که شامل پنج مؤلفه منابع، هواشناسی، مصرف، ظرفیت و محیط‌زیست است، مورد استفاده قرار گرفته است.

در یک مطالعه علمی [۱] که بر اساس داده‌های آماری بین سال‌های ۱۳۸۳ تا ۱۳۹۵ در شهرستان گرگان انجام شده، میانگین شاخص فقر آبی در دوره مورد بررسی ۵۵ بوده است. در ۸ سال از ۱۳ سال مطالعه ‌شده، شاخص فقر آبی یا WPI کمتر از میانگین بوده است که نشان‌دهنده وضعیت نامطلوب منابع آب است.

سال ۱۳۸۸ با مقدار ۸۱.۰۷ بهترین وضعیت و سال ۱۳۹۳ با مقدار ۲۶.۰۹ بدترین وضعیت فقر آبی را داشته است.

مصرف آب (نیاز آبی) بیشترین تأثیر را در افزایش فقر آبی داشته است. بعد از آن، مؤلفه‌های محیط ‌زیست، منابع، هواشناسی و ظرفیت در رتبه‌های بعدی قرار دارند. مؤلفه منابع (افت آب زیرزمینی) بالاترین وزن (۰.۳۵۴) را دارد، اما بعد از ترکیب با دیگر متغیرها، مؤلفه مصرف آب بیشترین تأثیر را بر WPI گذاشته است.

نتایج این مطالعه نشان داده که خشکسالی تاثیر مستقیمی بر فقر آبی در شهرستان گرگان دارد. مصرف بی‌رویه آب مهم‌ترین عامل تشدید فقر آبی در منطقه است. شاخص SPEI که علاوه بر بارش، تبخیر-تعریق را نیز در نظر می‌گیرد، بالاترین همبستگی (۰.۹) را با شاخص فقر آبی (WPI) نشان داده است، که بیانگر تأثیر شدید کاهش بارندگی و افزایش تبخیر بر منابع آب منطقه است. همچنین، تحلیل روند ۱۳ ساله نشان داد که در سال‌هایی که خشکسالی شدت یافته، میزان فقر آبی نیز افزایش داشته است. این موضوع به ‌ویژه در سال ۱۳۹۳ که بدترین وضعیت فقر آبی ثبت شده، مشهود است. علاوه بر این، پنجره زمانی ۱۲ ماهه نسبت به دوره‌های کوتاه‌تر، ارتباط بهتری بین خشکسالی و فقر آبی را نشان داده است، که حاکی از اثرات بلندمدت خشکسالی بر منابع آب منطقه است.

در میان مؤلفه‌های شاخص فقر آبی، مصرف آب (نیاز آبی) بیشترین تأثیر را در افزایش فقر آبی داشته است، که نشان‌دهنده فشار بالای مصرف، به‌ ویژه در بخش کشاورزی، بر منابع آبی منطقه است.

با توجه به اینکه مصرف آب بیشترین تأثیر را در ایجاد فقر آبی داشته است، راهکارهایی پیشنهاد می‌شود از جمله: مدیریت مصرف آب در بخش کشاورزی، استفاده از روش‌های آبیاری مدرن و کاهش هدررفت آب، تعیین الگوی کشت مناسب برای شرایط کم‌آبی، همچنین حفاظت از منابع آب زیرزمینی از طریق اجرای طرح‌های احیا و تعادل‌بخشی منابع آب، تجهیز چاه‌ها به ابزارهای هوشمند اندازه‌گیری آب. در نهایت هم افزایش آگاهی عمومی و فرهنگ‌سازی با آموزش جوامع محلی در مورد مدیریت مصرف آب و تشویق کشاورزان به استفاده از روش‌های پایدار آبیاری. [۲]

نیاز به مدیریت پایدار منابع آب در قم برای مواجهه با تغییرات اقلیمی

در مقاله‌ای علمی با عنوان «مدیریت بحران آب با استفاده از رویکرد پویایی های سیستم» نویسندگان به بررسی بحران آب در شهر قم پرداخته‌اند. تحلیل‌ها آنها بر اساس شناسایی نقاط اهرمی مساله، شامل بارش، مصرف، جمعیت، سرمایه‌گذاری، و عرضه آب انجام گرفته است. سپس با طراحی سناریوهای مختلف و شبیه‌سازی آن‌ها، آثار این سناریوها بر کاهش کمبود آب مورد بررسی قرار دادند.

دلایل بحران آب در قم و مولفه‌های دخیل در مقابله با آن بر اساس این پژوهش عبارتند از:

وضعیت بارش: افزایش بارش به طور مستقیم به افزایش منابع آب سطحی و زیرزمینی می‌انجامد، ولی کنترل بارش به دلیل وابستگی به عوامل اقلیمی و جوی دشوار است.

مدیریت مصرف: کنترل و مدیریت مصرف آب، به ‌ویژه در بخش‌های خانگی، صنعتی و کشاورزی، یکی از مهم‌ترین عوامل کاهش بحران آب است.

رشد جمعیت: افزایش جمعیت باعث افزایش تقاضای آب در همه بخش‌ها می‌شود که در صورت عدم مدیریت منابع، کمبود آب را تشدید خواهد کرد.

سرمایه‌گذاری: سرمایه‌گذاری در بهبود زیرساخت‌های آبی می‌تواند در کاهش نشت و بهبود توزیع آب مؤثر باشد.

عرضه آب: مدیریت عرضه آب از طریق تخصیص منابع به بخش‌های مختلف و بهبود مدیریت منابع آبی می‌تواند موجب کاهش کمبود آب شود. [۳]

دلایل بروز مساله آب در چهارمحال و بختیاری

استان چهارمحال و بختیاری از استان‌های پرآب کشور محسوب می‌شود که خود با مسائل متعددی در زمینه مصرف آب و انتقال آن مواجه است. در این زمینه باید به چندین مولفه اشاره کرد:

ویژگی‌های طبیعی و اقلیمی: استان چهارمحال و بختیاری دارای اقلیمی متنوع است که باعث توزیع ناهماهنگ منابع آب در استان می‌شود. مناطق شرقی استان با اقلیم نیمه‌خشک و کمبود آب مواجه هستند، در حالی که مناطق غربی به دلیل قرارگیری در زاگرس مرکزی بارندگی‌های بیشتری دارند. این توزیع ناعادلانه منابع آب مشکلاتی در تأمین آب، به‌ویژه برای کشاورزی، ایجاد کرده است.

مدیریت ناکارآمد منابع آب: مشکلات مدیریتی مانند عدم سرمایه‌گذاری کافی، بهره‌برداری غیراصولی از منابع آب، پایین بودن راندمان آبیاری، عدم پیش‌بینی سهم آب و کارا نبودن سیستم‌های آبرسانی، عدم مدیریت یکپارچه منابع آب و خاک، و به‌روز نبودن سند جامع منابع آب استان باعث تشدید بحران شده است.

افت سطح آب‌های زیرزمینی: کاهش ذخایر آب‌های زیرزمینی در استان و خشک شدن منابع آب طبیعی باعث کاهش رطوبت خاک و افزایش تولید ریزگردها شده است که تاثیرات منفی زیست‌محیطی و سلامتی به دنبال دارد.

تغییرات اقلیمی و خشکسالی: وقوع خشکسالی و تغییرات اقلیمی در سال‌های اخیر و تغییر در الگوی بارش‌ها نیز به تشدید بحران آب در استان کمک کرده است.

انتقال آب به مناطق دیگر: انتقال آب بیش از ظرفیت استان به مناطق مرکزی ایران برای جبران کمبود منابع آبی، به‌ویژه از طریق حقابه‌ها و طرح‌های انتقال بین‌حوضه‌ای، فشار بیشتری به منابع آبی استان وارد کرده است.

چالش‌های اجتماعی و اقتصادی: بیکاری، منازعات محلی بر سر تقسیم آب، و کمبود آب شرب از دیگر عواملی هستند که می‌توانند به بحران‌های اجتماعی و امنیتی منجر شوند.

این مجموعه عوامل با هم موجب بحران آب و خشکسالی در استان چهارمحال و بختیاری شده است. [۴]

آثار توسعه ناپایدار صنایع و کشاورزی در اصفهان

بحران آب در استان اصفهان به دلایل مختلفی به وقوع پیوسته است که به شرح زیر می‌توان بیان کرد:

عوامل سیاسی: تصمیمات مدیریتی و سیاستگذاری‌های یکجانبه در حدود ۶ دهه گذشته موجب تمرکز امکانات و تأسیسات زیربنایی در فلات مرکزی و افزایش جمعیت در این منطقه شده است. این سیاست‌ها باعث شده استان اصفهان با بحران‌های گسترده‌ای از جمله بحران آب مواجه شود.

عوامل انسانی: افزایش جمعیت، مهاجرت، رشد شهرنشینی و توسعه صنایع و کشاورزی، به میزان زیادی تقاضای آب را افزایش داده است. این عوامل باعث بر هم خوردن تعادل اکولوژیکی و تهدید منابع آبی استان اصفهان شده است.