روزی روزگاری قدیمی‌ها با افتخار می‌گفتند «ما مردمان خانه‌بدوشیم و خُش‌نشین». اما امروز، خانه‌بدوشی دیگر افتخار نیست؛ بلکه به کابوسی بدل شده برای آنان که سقفی از آنِ خود ندارند. افزایش سرسام‌آور هزینه‌های اجاره، بسیاری را از مرکز شهرها به حاشیه رانده است.
با این حال، موضوع این گزارش نه مستأجران خانه‌به‌دوش، بلکه گروهی دیگر از بی‌خانه‌مان‌هاست؛ دانشجویان، شاغلان و مجردهایی که برای کار، تحصیل یا زندگی مستقل ناچار به اقامت در خوابگاه‌ها و پانسیون‌ها هستند؛ سکونتگاه‌هایی که روز به روز بر تعدادشان افزوده می‌شود، بی‌آنکه نظارت یا ساماندهی مؤثری بر آن‌ها حاکم باشد.
با گسترش خوابگاه‌های خودگردان در سطح کشور، سوالاتی درباره نحوه مدیریت، نظارت و گزینش مسئولان این خوابگاه‌ها مطرح شده است. یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های دانشجویان و خانواده‌ها، چگونگی نظارت بر این مراکز و مسئولیت‌پذیری افرادی است که به‌عنوان سرپرست یا ناظر خوابگاه فعالیت می‌کنند.
در اغلب موارد، خوابگاه‌های خودگردان به‌صورت بخش خصوصی اداره می‌شوند و مسئولیت اجرایی آن‌ها با مالک یا مدیر خوابگاه است. با این حال، دانشگاه‌ها نیز با هدف حفظ امنیت و رفاه دانشجویان، نظارت‌هایی غیرمستقیم از طریق معاونت دانشجویی یا اداره خوابگاه‌ها اعمال می‌کنند. با این وجود، میزان این نظارت و اثربخشی آن در هر دانشگاه و شهر متفاوت است.
یکی از سوالات مهم این است که آیا مدیر مسئول دانشگاه بر سرپرستان خوابگاه‌های خودگردان نظارت دارد یا خیر؟ در پاسخ باید گفت که معمولاً مدیران دانشگاهی بر خوابگاه‌های خودگردان نظارت مستقیم ندارند، اما گاه از طریق انعقاد تفاهم‌نامه یا بازدیدهای دوره‌ای، تلاش می‌شود تا استانداردهای لازم رعایت شود.
از قانون حذف شده، از شهر حذف نشده!
تا سال ۱۳۹۴، صدور مجوز و نظارت بر پانسیون‌ها بر عهده سازمان میراث فرهنگی و گردشگری (وزارت میراث فرهنگی کنونی) بود. اما با تصویب آیین‌نامه «ایجاد، اصلاح، تکمیل، درجه‌بندی و نرخ‌گذاری تاسیسات گردشگری» در همان سال، واژه «پانسیون» به‌طور کامل از لیست تاسیسات گردشگری حذف شد. به زبان ساده‌تر، پانسیون‌ها به یک‌باره از اسناد و آیین‌نامه‌های رسمی پاک شدند؛ بی‌آنکه جایگزینی برای صدور مجوز یا نظارت بر آن‌ها تعیین شود.
نتیجه؟ رشد بی‌رویه، بی‌ضابطه و خارج از کنترل این مراکز، به‌ویژه در کلان‌شهرهایی مانند تهران که با افزایش شدید جمعیت دانشجو و نیروی کار مهاجر روبه‌رو هستند.
معیار انتخاب سرپرستان چیست؟
انتخاب سرپرست خوابگاه بیشتر بر اساس تجربه، مهارت‌های رفتاری و اعتماد مدیر صورت می‌گیرد. در خوابگاه‌های دخترانه معمولاً از بانوان مسن‌تر، فرهنگی یا بازنشسته استفاده می‌شود که بتوانند هم نقش مدیریتی و هم پشتیبانی روانی ایفا کنند. در خوابگاه‌های پسرانه هم اغلب افرادی با سابقه نظم‌پذیری یا آشنایی با مسائل انضباطی برگزیده می‌شوند. اما نبود معیارهای یکپارچه در سطح کشور موجب شده کیفیت و صلاحیت سرپرستان در خوابگاه‌های مختلف به‌شدت متفاوت باشد.
انتخاب یک سرپرست خوابگاه که بتواند به خوبی با ساکنین تعامل کند، مشکلات را مدیریت کرده و از نظر روحی و جسمی از آنان حمایت کند، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
یکی از مهم‌ترین وظایف سرپرست خوابگاه، تأمین امنیت و آسایش دانشجویان و ساکنین آنجا است. این موضوع می‌تواند شامل نظارت بر ورودی و خروجی خوابگاه، کنترل دسترسی‌ها و انجام بررسی‌های دوره‌ای امنیتی باشد. سرپرست باید اطمینان حاصل کند که هیچ شخص غیرمجازی وارد خوابگاه نشود و امنیت ساکنین در هر لحظه تضمین شود. که این امر اغلب با انتخاب غلط مدیر مسئول خوابگاه نادیده گرفته شده و مسیر به گونه ای دیگر ادامه می یابد.
انتخاب سرپرستی که خود مصرف کننده مشروبات الکلی و تامین این مشروبات برای ساکنین خوابگاه می باشد آیا می تواند امنیت را برای ساکنین خوابگاه تامین نماید. چه کسی پاسخگوی والدینی می شود که فرزندان خود را در اینگونه خوابگاه ها ممستقر می کنند.
ورود افراد غیرموجه؛ تهدید امنیتی جدی
یکی از نگرانی‌های جدی در خوابگاه‌های خودگردان، مسئله ورود افراد غیرمجاز یا غیرموجه است. در مواردی گزارش‌هایی از ورود افراد خارج از مجموعه بدون هماهنگی با مسئول خوابگاه منتشر شده که می‌تواند تهدیدی برای امنیت ساکنان باشد. نبود نظارت کافی یا ضعف در سیستم کنترل ورود و خروج، بستر بروز چنین مشکلاتی را فراهم می‌کند.
از این رو، ضرورت دارد که استانداردهای نظارتی و امنیتی در خوابگاه‌های خودگردان مورد بازنگری قرار گرفته و همکاری نزدیک‌تری میان دانشگاه‌ها، مدیریت خوابگاه‌ها و نهادهای نظارتی برقرار شود.
سلب آسایش ساکنین محله‌ها
موضوع دیگری که کمتر به آن توجه شده، تأثیر خوابگاه‌های خودگردان بر ساکنان محله‌های اطراف است. در برخی مناطق، شکایت‌هایی از سوی اهالی در مورد سر و صدا، ترددهای غیرعادی در ساعات شب، و حتی بی‌نظمی‌های اجتماعی گزارش شده است. این موارد، به‌ویژه زمانی که خوابگاه در یک منطقه مسکونی کم‌تردد قرار دارد، باعث ایجاد حس ناامنی یا نارضایتی برای ساکنین می‌شود. نبود تعامل مؤثر میان مدیریت خوابگاه و شورای محل، و همچنین عدم نظارت شهرداری یا سایر نهادها بر عملکرد این مراکز، زمینه‌ساز تشدید این نارضایتی‌هاست.
درگیری شبانه در خوابگاه خودگردان؛ مداخله پلیس و نگرانی ساکنان محله
ساعت حدود ۹ شب، در یکی از خوابگاه‌های خودگردان تهران، تنش میان یک دانشجوی دختر و سرپرست تازه‌وارد خوابگاه به درگیری جدی انجامید؛ ماجرایی که با ورود پلیس، تنظیم صورت‌جلسه و واکنش اهالی محله همراه شد.
براساس گزارش‌های رسیده، در حالی که هر یک از ساکنان خوابگاه مشغول فعالیت روزمره خود بودند، سرپرست مجموعه وارد یکی از اتاق‌های چهارنفره شده و با یکی از دانشجویان که قرار بود خوابگاه را ترک کند، مشاجره لفظی پیدا کرده است. این دانشجو به دلایل شخصی از خوابگاه اخراج شده بود و در حال جمع‌آوری وسایل خود بود که به گفته شاهدان، سرپرست با ایجاد تنش و تحریک وی، سعی در درگیری فیزیکی با او داشت.
به گفته منابع مطلع، سرپرست پس از ورود به اتاق، اقدام به ضبط صدای دانشجو کرده و تلاش کرده او را به واکنش شدید وادار کند. این تنش زمانی بالا گرفت که هنگام خروج، سرپرست با فحاشی و اتهاماتی ناروا نسبت به خانواده دانشجو، فضا را ملتهب‌تر کرد.
ماجرا به درگیری فیزیکی کشیده شد؛ درگیری‌ای که ساکنان خوابگاه را شوکه کرد.
ساعت ۱۲ شب، مأموران کلانتری با تماس ساکنان به محل اعزام شدند. پلیس پس از بررسی وضعیت، صورت‌جلسه‌ای تنظیم کرد و محل را ترک نمود. با این حال، دانشجوی اخراج‌شده، که در شوک روانی ناشی از برخورد صورت‌گرفته بود، در کوچه فریاد می‌زد و ساکنان محل نیز نسبت به تکرار چنین حوادثی در این خوابگاه ابراز نگرانی کردند.
یکی از مأموران حاضر در صحنه اعلام کرد که «در هفته چندین بار به این محل اعزام می‌شویم»، موضوعی که نشان از ناآرامی‌های مکرر در این مجموعه دارد.
این، فقط یکی از ماجراهای ده‌ها خوابگاه خودگردان در پایتخت است؛ سکونتگاه‌هایی بی‌هویت قانونی، اما پرجمعیت و زنده.
خوابگاه‌های خودگردان، امروز به انتخاب ناگزیر بسیاری از دانشجویان، شاغلان جوان، و افراد مجردی بدل شده‌اند که برای ادامه زندگی از خانه و خانواده جدا شده‌اند. اما واقعیت پشت این انتخاب، اغلب چیزی جز کمبود گزینه، فشار مالی و نبود نظارت مؤثر نیست.
کلام آخر
در شرایطی که جمعیت دانشجویی و شاغل مجرد در حال افزایش است، بی‌توجهی به ساماندهی این اقامتگاه‌ها می‌تواند پیامدهای اجتماعی و امنیتی گسترده‌ای به دنبال داشته باشد. لازم است تا بار دیگر این موضوع به عنوان یک مسئله شهری و اجتماعی مورد توجه نهادهای مسئول، شهرداری‌ها، وزارت کشور و حتی وزارت علوم قرار گیرد؛ پیش از آنکه معضل خانه‌بدوشی، از ساکنان حاشیه، به دغدغه‌ای فراگیر در قلب شهرها تبدیل شود.